Dolların güclənməsi inkişaf etməkdə olan bazarlar üçün risklər yaradır.
Braziliyanın sabiq Maliyyə Naziri Guido Manteqa 2010-cu ilin sentyabr ayında “beynəlxalq valyuta müharibəsi”nin dərinləşdiyini bildirib. Onun sözlərinə görə, ölkədaxili xərcləri artırmağın çətin olduğu yerlərdə dövlətin səlahiyyətli orqanları bunun əvəzinə öz valyutalarını dəyərsizləşdirməklə ixracı ucuzlaşdırıb, idxalı bahalaşdırdılar.
Bəs bu “müharibə”dəki hazırkı vəziyyət necədir?
Hazırkı dövrdə ABŞ-ın Federal Ehtiyatlar Sisteminin (FES) faiz dərəcələrini artırmağa başlaması ilə dollar güclənir. Bunu əksi olaraq, bir çox ölkələr milli valyutanı ucuzlaşdırmağa başlayıb, əksər inkişaf etməkdə olan ölkələrdə isə devalvasiya “yarışı” meydana gəlib.
Milli valyutanın ucuzlaşdırılmasının səbəbi G. Manteqanın dediyi kimi ixracı stimullaşdırmaqla ÜDM-i və dolayısı ilə dövlət gəlirlərini artrmaqdır. Məsələn, Braziliyanın milli pul vahidi “real” 2010-cü ildə orta hesabla 1,7 USD/BRL səviyyəsində idi. Bu günlərdə isə bir dollar 3,4 “real”a alınır.
Təzad ondan ibarətdir ki, hələ ki, bu “müharibə”də udan tərəf inkişaf etmiş ölkələr, uduzanlar isə Braziliya və onun kimi milli valyutasını ucuzlaşdıran inkişaf etməkdə olan ölkələrdir.
Bəs iqtisadi ədəbiyyatlarda qeyd edilir ki, milli valyutanın ucuzlaşması iqtisadi artıma stimul verir. İnkişaf etmiş ölkələr üçün keçərli olan bu hal niyə inkişaf etməkdə olan ölkələr üçün çalıışmır? Braziliya niyə uduzdu?
Səbəb ondadır ki, “ucuz” valyuta hər zaman ÜDM-in artmasına gətirib çıxartmır.
Bu müddəanın sübutu kimi mərkəzi banklar üçün forum hesab edilən Beynəlxalq Hesablaşmalar Bankından (BHB) iki tətqiqatçının: Jonathan Kearns və Nikhil Patelin araşdırmasını göstərmək mümkündür. Onlar bəyan ediblər ki, bahalaşan milli valyuta stimul, əksinə dəyər itirən valyuta isə ölkə üçün depresant rolunu oynaya bilər. Başqa sözlə, bəzi ölkələrdə (əsasən, inkişaf etməkdə olan) valyuta dəyər qazandırca, uzunmüddətli dövrdə iqtisadi inkişafı dəstəkləyir. Bundan fərqli olaraq, milli valyutanı ucuzlaşdırmaq dövlət xərclərini maliyyələşdirmək imkanı qazandırdığı üçün qısamüddətli dövrdə iqtisadi rahatlamaya səbəb olur. Əksər hallarda devalvasiyaya əsas səbəb də elə budur.
Tədqiqatın nəticələri isə daha maraqlıdır və hazırkı nəzəri görüşləri təqzib edən xarakterdədir.
Təqribən yarısının inkişaf etməkdə olan 44 ölkə iqtisadiyyatını əhatə edən araşdırmada məzənnə dəyişikliklərinin ticarət kanalına (ixrac və idxal) və maliyyə kanalına (kreditlərin dəyərinə və əlçatarlılığına, eləcə də investisiyaların həcminə olan) təsiri araşdırılıb.
Araşdırmada ilkin olaraq bildirilib ki, ticarət kanalında iqtisadi artımla məzənnə arasında neqativ əlaqə vardır. Başqa sözlə desək, valyutanın ucuzlaşdığı zaman ixracın artması və idxalın azalması hesabına böyüyən ticarət saldosu iqtisadi artımı dəstəkləyir, milli valyuta gücləndiyi zaman isə əksinə, iqtisadi artım zəifləyir. Bu hissə birinci kurs tələbələrinə keçilən iqtisadi dərsliklərdə də öz əksini tapır.
Maraqlı hissə isə, maliyyə kanallı ilə bağlıdır. Belə ki, maliyyə kanalında iqtisadi artım ilə məzənnə arasında müsbət əlaqə vardır. Yəni, milli valyuta bahalaşdıqca, maliyyə kanalı hesabına ölkənin iqtisadi artımı güclənir, əksinə valyuta ucuzlaşdıqda bu kanal hesabına iqtisadi artım zəifləyir. Çünki, beynəlxalq maliyyə bazarı məzənnə dəyişikliklərinə və risklərə çox həssasdır. Milli valyutadakı cüzi bir ucuzlaşma investorları milyonlarla ziyana sala bilər. Bundan irəli gələrək, devalvasiya ehtimalı meydana gələn kimi nəinki ölkəyə investisiya axını zəifləyir, hətda mövcud vəsaitlər ölkədən çıxmağa başlayır. Bu isə ÜDM-in bir parçası olan investisiya qoyuluşlarını azaldır, kapitalı artırmaq imkanlarını zəiflədir.
Tədqiq edilən 22 inkişaf etməkdə olan ölkənin 13-də maliyyə kanalının təsiri ticarət kanalının təsirini üstələyir.
Bu isə FES-in faizləri dəyişməsinin dünya üçün niyə bu qədər vacib olduğunu başa düşməyi asanlaşdırır. Belə ki, FES faizləri azaltdıqda, bu yalnız dollarla borclanmanı asanlaşdırmır. Həmçinin ABŞ xaricində olan bütün şirkətlərin aktivlərin və qiymətli kağızların dəyərini yüksəldir və istənilən növlərində kapitalın artırılmasını asanlaşdırır. Məsələn, G. Manteqanın valyuta müharibəsi elan etməsindən cəmi bir neçə gün əvvəl Braziliya hökuməti dövlət neft şirkəti olan “Petrobras”ın 67 milyard dollarlıq səhmlərinin rahatlıqla satılmasını təmin etmişdi.
Braziliya realının məzənnəsi (USD/BRL)
FES faizləri artıqdıqda isə əksinə, ABŞ xaric bütün ölkələrdə aktivlərin dollar ifadəsində dəyərsizləşməsi, dollarda olan borcların milli valyutada şişməsi baş verir. Bir çox ölkədə iqtisadi artım zəifləyir, maliyyə effektinin dominant olduğu ölkələrdə isə iqtisadi geriləməyə gətirib çıxarır.
BHB tədqiqatçıları nəticə olaraq bildiriblər ki, maliyyə kanalı ölkədəki investisyaların həcminə təsir edir və daha çox xarici valyuta ilə borclanma imkanlarından təsirlənir. İnkişaf etməkdə olan ölkələr bu məsələyə xüsusilə diqqət verməlidir. Çünki, milli valyutanın ucuzlaşması iqtisadi inkişafa deyil, geriləməyə gətirib çıxara bilər. Ən vacib məsələ isə, iqtisadi ədəbiyyatlarda göstərildiyinin əksin olaraq, valyuta məzənnəsi iqtisadi şokların təsirini yumşaltmır, bəzi hallarda maliyyə kanalı vasitəsi ilə onları daha gücləndirir.
Bu yazı BBN.az portalı tərəfindən “The Economist”də dərc olunan “A cheaper currency does not always boost economic growth” adlı məqalə əsasında hazırlanmışdır.